In de familiesfeer leiden schenkingen nog wel eens tot scheve gezichten en soms ook tot langslepende procedures. Daarom kan niet genoeg worden benadrukt dat het van belang is dat de schenking goed wordt vastgelegd. De ontvanger kan anders achteraf worden geconfronteerd met een zware bewijsopdracht: hij moet aantonen dat de schenking niet het gevolg is geweest van misbruik van omstandigheden. Slaagt hij daarin niet, dan wordt de schenking teruggedraaid.
Eens gegeven is in zo’n geval niet blijft gegeven.
Achtergronden van de zaak
Vlak voor haar overlijden had erflaatster effecten tot een bedrag van € 94.181 aan haar zoon geschonken. Van die schenkingen was tussen moeder en zoon een tweetal onderhandse (= niet notariële) akten opgemaakt.
Na het overlijden van moeder werd de vernietiging van deze schenkingen ingeroepen door haar dochter, die tezamen met de zoon enig erfgenaam was.
De dochter stelde dat haar broer misbruik van zijn vertrouwenspositie had gemaakt door de effecten naar zichzelf over te hevelen. Tussen moeder en haar zoon bestond een bijzondere vertrouwensband waarvan door de zoon misbruik was gemaakt. Omdat moeder daar zelf niet meer toe in staat was, verzorgde de zoon al sinds jaar en dag haar administratie.
De wil van moeder tot het doen van de schenkingen had ontbroken; volgens de dochter zou haar moeder nooit de bedoeling hebben gehad het ene kind boven het andere te bevoordelen. Bovendien was haar geestestoestand de laatste jaren aanzienlijk verslechterd en was zij in toenemende mate vergeetachtig geworden.
De zoon stelde op zijn beurt dat het de uitdrukkelijke wens van zijn moeder was geweest om hem ten opzichte van zijn zuster te bevoordelen omdat zijn band met moeder zeer hecht was en die met dochter al jarenlang juist bijzonder slecht.
Het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden had de dochter belast met het bewijs van haar stelling dat de wil van moeder tot het doen van de schenkingen had ontbroken vanwege een geestelijke stoornis of vanwege misbruik van omstandigheden.
Het Hof oordeelde uiteindelijk dat de dochter niet in het haar opgedragen bewijs was geslaagd. Haar vorderingen werden dan ook afgewezen.
Beslissing Hoge Raad en Hof ’s-Hertogenbosch
De dochter stelt succesvol cassatieberoep in. Volgens de Hoge Raad had het Hof miskend dat op grond van art. 7:176 BW een bijzondere bewijslastverdeling geldt: wanneer de schenker feiten stelt, waaruit zou kunnen volgen dat de schenking door misbruik van omstandigheden tot stand is gekomen, en hij op grond daarvan een beroep doet op de vernietigbaarheid van de schenking, is het aan de ontvanger van de schenking om het tegendeel te bewijzen. De bewijslast wordt dus uitdrukkelijk omgekeerd.
Volgens de stellingen van de dochter zou haar broer door misbruik van omstandigheden de bewuste schenkingen verkregen hebben. Of die stellingen nu wel of juist zijn blijft in cassatie in het midden; vastgesteld wordt dat de dochter in dat verband ter onderbouwing het nodige had aangedragen. Gelet daarop was het aan haar broer om als begiftigde bewijzen dat de schenkingen niet door van misbruik van omstandigheden tot stand gekomen waren. De Hoge Raad vernietigt op 24 juni 2016 het arrest van het Hof Arnhem-Leeuwarden en verwijst de zaak naar het Gerechtshof ’s-Hertogenbosch ter verdere behandeling.
Bij het Hof doet de zoon een beroep op het feit dat in art 7: 176 BW ook uitdrukkelijk is bepaald dat de omkering van de bewijslast niet plaats vindt als dat in strijd is met de redelijkheid en billijkheid. De zoon meent dat die situatie zich hiervoor doet, maar het Hof gaat daar niet in mee. Omkering van de bewijslast zou bijvoorbeeld in strijd met de eisen van redelijkheid en billijkheid kunnen zijn als de schenker als enige over bewijsmateriaal beschikt waaruit blijkt dat hij uit vrije wil handelde, maar die situatie deed zich hier niet voor.
Integendeel, het stond vast dat de zoon jarenlang de administratie van zijn moeder had verzorgd, en reeds daarom was het niet onredelijk dat van hem zou worden verlangd dat hij bewijs zou leveren van zijn stelling dat moeder de schenkingen zonder beïnvloeding van zijn kant had verricht.
Het Hof ’s-Hertogenbosch oordeelt uiteindelijk in een arrest van 17 oktober 2017 dat met onvoldoende zekerheid valt vast te stellen dat de schenkingen niet zonder beïnvloeding van de broer hebben plaats gehad, zie ECLI:NL:HHSHE:2017: 4534 .
Geen omkering bewijslast in geval van schenking bij notariële akte.
De hiervoor bedoelde omkeringsregel geldt blijkens bedoelde wettelijke bepaling overigens evenmin als van de schenking een notariële akte is opgemaakt. In dat geval wordt er vanuit gegaan dat de notaris er voor waakt dat de schenker uit vrije wil handelt. Zou van de schenking van de effecten een notariële akte zijn opgemaakt, dan had de zuster nog steeds een beroep op de nietigheid kunnen doen op grond van misbruik van omstandigheden, maar had zíj daar het bewijs van moeten leveren. Er zou dan een aanzienlijke kans zijn geweest dat zij aan het kortste eind had getrokken (zoals ook blijkt uit de uitkomst van de procedure bij Hof Arnhem-Leeuwarden).
Medewerking broer voor vernietiging schenking niet nodig
Van belang is op te merken dat het recht om een beroep te doen op de vernietigbaarheid van de schenkingen een recht van de schenker is dat bij zijn overlijden overgaat op de erfgenamen. De dochter kon als één van de erfgenamen van haar moeder daarop een beroep doen. De medewerking of instemming van haar broer was daarvoor niet nodig.
Verbeurte aandeel in effecten
De dochter had het standpunt ingenomen dat de waarde van de effecten door haar broer bij de verdeling van de nalatenschap moest worden ingebracht en dat hij – gelet op zijn poging de effecten buiten de verdeling te houden – niet hoorde mee te delen in de waarde daarvan. De broer zou, anders gezegd, zijn aandeel daarin hebben verbeurd.
Het Hof bevestigt de juistheid van dit standpunt; het beroep van de dochter op verbeurte van het aandeel van de broer in de effecten slaagt. De broer komt van een ijskoude kermis thuis en wordt verplicht het volledige bedrag van € 94.181 inclusief rente aan zijn zuster te voldoen (zie ook Blog: Verzwijgen Zwitserse rekening).
